Fake news – co to jest, definicja i przykłady. Jak rozpoznać fake newsy?

Fake news to pojęcie coraz częściej spotykane w Polsce, dzisiaj opowiemy sobie o tym zjawisku u nas w kraju i na świecie. Poza zdefiniowaniem fake newsów i przykładami, warto zapoznać się z akapitem mówiącym o tym jak je rozpoznawać.

Fake news po polsku – co to znaczy?

Na początek zajmijmy się samą nazwą i dosłownym przetłumaczeniem jej na język polski . Pierwszy człon, czyli „fake” w języku polskim oznacza fałsz, fałszerstwo i oszukaństwo. „News” natomiast to aktualności, wiadomości i informacje. Co zatem znaczy fake news po polsku? Najtrafniejszym tłumaczeniem będzie sformułowanie „fałszywe informacje”. Warto zwrócić uwagę, że słowo „news”, co do zasady, oznaczać powinno fakt i obiektywną informację więc pojęcie fake news, w pewnym sensie, nosi cechy oksymoronu. W kolejnym akapicie zajmę się zdefiniowaniem pojęcia.

Co to jest fake news – definicja pojęcia

Pojęcie fake news mimo swojej popularności nie doczekało się jednej konkretnej definicji i zależnie od źródła definiowane jest w węższy lub szerszy sposób. Warto tutaj zaznaczyć jakich obszarów dotyczy zjawisko, przede wszystkim są to media społecznościowe – rozumiane szeroko, mediami takimi są takie portale jak facebook, twitter, instagram, youtube, linkedIn, pinterest, snapchat, tiktok, ale i inne mniej popularne. Zjawisko istnieje także w mediach masowych jak telewizja, prasa czy radio oraz na portalach internetowych. Często zdarza się, że fake news istnieje w obu płaszczyznach jednocześnie, mając swój początek w jednej z nich, jednak, głównie ze względu na klikalność i wywołane emocje powielany jest w kolejnych obszarach. Fake newsami mogą być artykuły, ale także same zdjęcia lub materiały audio i wideo. Jak zatem będzie brzmiała definicja zjawiska? Fake news to pozornie prawdziwe informacje przekazywane przez media różnego typu, zawierające fałszywe informacje o różnym stopniu ich fałszywości (od częściowej do pełnej, często jednak oparte na faktach dla uwiarygodnienia), czasem po prostu będące zwykłym przeinaczeniem informacji pierwotnej, wprowadzające wielu czytelników w błąd, często celowo. Fake newsy zwykle budzą emocje ze względu na swoją kontrowersyjność i jednostronność. Słowem wyjaśnienia, dlaczego napisałem, że fake newsy często celowo wprowadzają w błąd, a nie zawsze. Otóż zdarza się, że twórczość typowo satyryczna lub prześmiewcza staje się fake newsem, na drodze dystrybucji bez zamierzenia autora. Może zdarzyć się to także poprzez dziennikarski błąd.

Jakie są cele fake newsów?

Cele fake newsów mogą być różne. Przede wszystkim celem jest przyciągnięcie uwagi, w ślad za którym stoją inne cele np. ekonomiczne, czyli zyski z tytułu kliknięć i przejść na stronę gdzie umieszczone są reklamy. Fake newsy są także narzędziem wpływu społecznego mającego za cel modelowanie ludzkiej percepcji i ukierunkowania myślenia w stronę pożądaną przez generującego fałszywe informacje, jest to zjawisko często spotykane w polityce. Fake newsy mogą służyć także odciągnięciu uwagi od jakiegoś tematu, aktualnie szeroko dyskutowanego w różnych mediach. Jak już wcześniej wspominałem pisząc o twórczości satyrycznej i prześmiewczej, zdarza się, iż na poziomie produkcji nieprawdziwej informacji celem jest rozrywka lub zwrócenie uwagi na jakiś problem, bez zamiaru wprowadzania czytelnika w błąd.

Jakie szkody przynoszą fake newsy, jakie są ich skutki?

Fake newsy są zjawiskiem bardzo szkodliwym, mającym swoje skutki w społecznej degradacji, polaryzacji i antagonizacji jednostek i mas. Poprzez fake news zbiorowość ludzka oddala się od obiektywnego postrzegania rzeczywistości co przynosi efekty opisane w poprzednim zdaniu. Ujmując to prościej ,szkody i skutki rozprzestrzenianych fake newsów to ogłupianie, dezinformowanie i skłócanie społeczeństw, dlatego bardzo ważna jest edukacja w tym zakresie zarówno dzieci jak i dorosłych.

Kto może demaskować fake newsy – infobrokering czyli analiza i weryfikacja informacji

Jako specjalista i profesjonalista informacji, infobroker oprócz zdobywania informacji zajmuje się ich weryfikacją i oceną, dzięki wiedzy o tym jak i gdzie szukać oraz wykorzystaniu specjalistycznych narzędzi i umiejętności analitycznych. Oprócz możliwości wykorzystania infobrokeringu, na świecie, a także w Polsce istnieją portale zajmujące się demaskowaniem fake newsów, o nich niżej.

Fact checking co to jest? Polska i światowa odpowiedź na fake newsy

W odpowiedzi na rozprzestrzenianie fałszywych treści powstał fact checking. Polska i świat doczekały się portali internetowych zajmujących się taką działalnością na bieżąco, analizując i sprawdzając informacje pojawiające się w przestrzeni medialnej. Ważne, aby realizujący fact checking byli transparentni w tym co robią i podawali źródła których użyli do weryfikacji. To bardzo pozytywne zjawisko z roku na rok rosnące w siłę na całym świecie. Przy tak dużej nadpodaży informacji jaka ma miejsce w dobie mediów społecznościowych, gdzie każdy może w kilka minut stworzyć własne medium i rozprzestrzeniać praktycznie dowolne informacje, inicjatywy fact checkingowe są potrzebne jak nigdy wcześniej.

Anty fake news, czyli jak rozpoznać fake newsy?

Dziś, w czasach tzw. społeczeństwa informacyjnego, umiejętność rozpoznawania fake newsów powinna być istotna dla każdego. Dlatego w ramach działań anty fake news poniżej opisujemy jak rozpoznać fake newsy w prosty i szybki sposób. Przede wszystkim warto sprawdzić źródło informacji, czyli miejsce w którym daną informację napotykamy. Czy strona w opisie nie informuje o jej charakterze humorystycznym lub innym? Ważne są także dane wydawcy i sprawdzenie jego zależności, które czasami widać gołym okiem na samej stronie internetowej i linkach prowadzących do partnerów serwisu. Kolejnym ważnym elementem jest sprawdzenie autora publikacji i jego obecności w przestrzeni medialnej, zarówno to gdzie i dla kogo tworzy lub tworzył treści jak i samą o nim opinię. Tutaj bywa także miejsce na sprawdzenie autora w rejestrach zawodowych, celem potwierdzenia jego kompetencji. Warta uwagi jest także aktualność informacji, czyli data publikacji. Przy działaniach anty fake news bardzo ważne jest sprawdzenie źródeł informacji i przypisów, ale nie tylko czy są…istotne jest potwierdzenie czy są one wiarygodne i czy treści na stronie źródłowej zgadzają się z treściami wtórnymi które czytamy. Rozpoznać fake newsy można także dzięki porównaniu tych samych doniesień na innych portalach informacyjnych, bowiem informacja często potrafi być przedstawiana w sposób nieobiektywny i w rzeczywistości być opinią lub nadinterpretacją. Prezentacja treści na stronie, również może być przesłanką, iż mamy do czynienia ze źródłem nierzetelnym. Najczęściej są to błędy językowe i ortograficzne, świadczące o niedbalstwie, braku przyłożenia się i poważnego traktowania publikacji ze strony jej autora oraz właścicieli portalu, jeżeli takie podstawy są zaniedbane to czy autor lub właściciel portalu zadał sobie trud aby zadbać o aktualność, merytorykę i prawdziwość treści? Warto zwrócić uwagę na clickbaitowy tytuł publikacji, nie jest to wyznacznikiem tego czy mamy do czynienia z fake newsem, ale powinno nam to zapalać przysłowiową czerwoną lampkę i powinniśmy dobrze przyjrzeć się czytanej treści. Czytanie od tyłu, czyli sprawdzenie na samym początku konkluzji i informacji z końca artykułu pozwala na bardziej krytyczne spojrzenie, gdy czytać będziemy treść od początku. Często łatwiej jest takie treści obiektywnie ocenić, zwłaszcza, że jedną z zaawansowanych technik manipulacji jest mówienie i pisanie o sprawach oczywistych i prawdziwych, takich z którymi nie sposób się nie zgodzić, na początku stopniowo przechodząc do możliwych, aby na końcu poczęstować słuchacza lub czytelnika informacją nie prawdziwą. Ta metoda manipulacji obniża działanie czynnika krytycznego i znacznie uprawdopodabnia bezkrytyczne przyswojenie docelowej informacji przez odbiorcę.

Krytyczne myślenie jako kolejne narzędzie obrony przed nieprawdziwymi informacjami

Bardzo skuteczne w obronie przed nieprawdziwymi informacjami jest krytyczne myślenie. Należy pamiętać, że napisać lub powiedzieć można wszystko. Nie oznacza to jednak, że jest to prawda. Oczywiście nie powinno popadać się w paranoje, a po prostu zwracać uwagę na informacje o pewnym poziomie istotności i przydatności. Powinniśmy także być odpowiedzialni i nie powielać w żaden sposób niesprawdzonych informacji, a jeśli ma to miejsce to zaznaczyć, iż nie było to weryfikowane w żaden sposób. Ludzki mózg jest produktem ewolucji, który, biorąc pod uwagę nasze reakcje, jest nadal w dawnych czasach jeżeli chodzi o jego działanie. Mózg ludzki został zaprogramowany m.in. na przetrwanie, a więc szybkie reakcje, a nie zastanawianie się nad sytuacjami jakich doświadczamy. Przetrwanie zapewniało nam, jako gatunkowi, swojego rodzaju wyczulenie na niebezpieczeństwa i nasze automatyczne reakcje. Tak można wytłumaczyć nasze szczególne przykładanie uwagi do treści negatywnych i automatyczne oraz bezkrytyczne ich przyjmowanie, na czym bazuje fake news. W ramach myślenia krytycznego powinniśmy mieć świadomość, że jeżeli coś budzi w nas duże emocje to należy się temu szczególnie przyjrzeć i nie reagować bez analizy oraz przemyślenia. Tak samo, jeśli coś wygląda za dobrze lub zbyt źle, warto się temu przyjrzeć. Kolejną sprawą są nasze błędy poznawcze, czyli tzw. automatyczne myśli, których chcąc uniknąć, powinniśmy być świadomi. Zapraszam do przeczytania artykułu o błędach poznawczych w oddzielnym wątku. Kolejnym elementem krytycznego myślenia jest branie pod uwagę możliwości wielu wątków i rozwiązań, nawet jeśli w danym momencie nasuwa się nam tylko jedna przyczyna danej sytuacji. Zazwyczaj różne działania i zjawiska występować mogą z wielu przyczyn, często nam nieznanych. Zwracajmy też uwagę na to w jakiej narracji stworzony jest materiał który słuchamy, czytamy lub oglądamy-czy jest to opinia czy fakty? Czy są w nim tylko argumenty jednostronne na korzyść lub niekorzyść, czy mieszane? Uważać powinniśmy też na wszelkiego rodzaju wykresy w których jest szczególnie łatwo manipulować danymi i ich skalą, dlatego warto dokładnie im się przyjrzeć. Szczególną uwagę należy też zwrócić na twórczość zawierającą dwuznaczności oraz nomenklaturę specjalistyczną, która może celowo być używana celem zniechęcenia odbiorcy informacji do analizy, wymagającej poznania nieznanych mu terminów, choć należy pamiętać, że jeśli mamy do czynienia z informacją naukową to może ona być pisana z użyciem nieznanych powszechnie terminów, ponieważ przeznaczona jest dla konkretnej grupy docelowej. I najważniejsze-odważnie zadawajmy pytania, gdy mamy wątpliwości.

Fake newsy – najpopularniejsze i mniej znane przykłady fake newsów

W tym akapicie przytoczymy sobie przykłady fake newsów z Polski i ze świata. Wiele z fałszywych informacji, które się pojawiają to informacje dotyczące tematów społecznie budzących skrajnie emocje i podziały jak np. szczepienia, teorie spiskowe czy polityka. Taką informacją było np. podanie przez jedną posłanek wiadomości, że do restauracji leżącej na terenie Auschwitz-Birkenau będą miały wstęp tylko osoby zaszczepione, co zostało natychmiast zdementowane przez władze Auschwitz-Birkenau. Niestety, wiadomość posłanki została wielokrotnie udostępniona przez innych użytkowników mediów społecznościowych. Kolejnym fake newsem z mediów społecznościowych, z polskiej ziemi, jest powtarzany nawet w sejmie cytat z rzekomej wypowiedzi Jana Pawła II „wolność jest tylko wówczas, gdy naród tworzy jedność, a lud w nim żyjący czuje się włodarzem, a nie zaś niewolnikiem garstki opętanych”, jednak nie ma materiałów potwierdzających wypowiedzenie tych słów przez papieża. Nie tylko ta wypowiedź była przypisywana papieżowi, a także nie jest to rzadki przykład fake newsa polegający na przypisywaniu słów osobie która ich nie wypowiedziała. Fake news nie ominął także papieża Franciszka, któremu przypisane zostało za pośrednictwem portalu internetowego i wielokrotnie powielone w mediach społecznościowych, poparcie Donalda Trumpa przed wyborami na prezydenta w Stanach Zjednoczonych. Ciekawym przykładem ze świata są fałszywe informacje na temat 5G, które miałyby powodować wiele chorób i pomagać w rozprzestrzenianiu się koronawirusa powodującego pandemię. W Europie zaczęły płonąć maszty sieci komórkowych, nie będące nawet sieciami 5G, ponieważ zdarzenia te miały miejsce przed wdrożeniem tego rozwiązania. Powstały nawet grupy facebookowe skupiające ludzi wokół tematu niszczenia sieci 5G. Głośnym echem odbiło się także zdjęcie płonących lasów Amazonii, mimo, że pożary lasów są tematem prawdziwym to najczęściej rozprzestrzeniane zdjęcie pokazujące aktualny problem było zrobione 30 lat wcześniej…Również w USA popularna była niepotwierdzona nigdzie teoria spiskowa nazwana „Pizzagate”, mówiąca o tym, że Hilary Clinton i jej otoczenie byli zaangażowani w handel ludźmi i wykorzystywanie dzieci. Niedoszła prezydent Stanów Zjednoczonych również w ramach innego fake newsa została pomówiona o wspieranie bronią islamskich dżihadystów, gdzie w rzeczywistości broń przez Clinton i departament stanów została wysłana do Libii, później dopiero została przejęta przez ISIS, a wypowiedź Juliana Assenge’a będąca podstawą do pomówień została mocno przeinaczona przez media. Podobne zjawisko ma miejsce także w krajach rozwijających się, za przykład posłużyć mogą np. Indie, gdzie po wprowadzeniu banknotu o nominale 2000 rupii w społeczeństwie, w ekspresowych tempie, rozchodziła się nieprawdziwa informacja o tym, iż banknot służy inwigilacji społeczeństwa poprzez zainstalowany chip.

Krótko o deepfakes 

Deepfake to bazująca na sztucznej inteligencji metoda obrabiania obrazu i dźwięku, pozwalająca na generowanie filmów wideo przedstawiających inną osobę niż w rzeczywistości. Za pomocą deepfake, można wyemitować treści w których dowolna osoba będzie pokazano np. jako aktor filmów dla dorosłych lub będzie udzielała wywiadu czy przemówienia z którym w rzeczywistości nigdy nie miała nic wspólnego. Technologia używana w ten sposób stanowi duże niebezpieczeństwo i być może stanowi przyszłość fake newsów.

Fake news, a dezinformacja

Fake news może być użyty jako element wojny informacyjnej i dezinformacji. Aby dowiedzieć się jakie są różnice i czym są wyżej wymienione sprawdź nasz artykuł o wojnie informacyjnej i dezinformacji.